Сяргей Ціханоўскі на волі толькі 12 дзён, але ўжо актыўна ўдзельнічае ў палітычным жыцці Беларусі. Нягледзячы на пяць гадоў зняволення, адзіночную камеру, ШІЗА, рэжым інкамунікада і праблемы са здароўем, ён поўны энергіі і аптымізму. Экс-палітвязень робіць гучныя заявы і, здаецца, шчыра верыць у тое, што «мур хутка рухне».
Да гэтага моманту Ціханоўскі тэт-а-тэт камунікаваў толькі з замежнымі медыя — як тлумачылі ў ягоным атачэнні, карыстаўся момантам, каб прыцягнуць увагу да праблем Беларусі на Захадзе. Гэта — першае вялікае інтэрв'ю палітыка для беларускага СМІ. У размове з «Люстэркам» Сяргей Ціханоўскі робіць чарговыя рэзкія заявы, тлумачыць, адкуль у ім такая ўпэўненасць у хуткіх пераменах, чаму сілавікі адвернуцца ад Лукашэнкі, расказвае, навошта яму 200 000 еўра, і сцвярджае, што не плануе балатавацца ў прэзідэнты.
«Вера ў многіх аслабла. Я, вядома, у турме сядзеў пяць гадоў, але ў мяне ні кропелькі нічога не пахіснулася»
— Вы паспелі ўжо занурыцца ў беларускі парадак дня? Пачыталі прапушчаныя навіны?
— Увогуле, павярхоўна. Я нават канал «Краіна для жыцця» паглядзець не паспеў. Некалькі апошніх ролікаў бачыў, што хлопцы рабілі. Хацеў з самага пачатку ўсё разгледзець. Але абсалютна няма на гэта часу, магчымасці. Нават не ведаю, як можна такі аб’ём інфармацыі за пяць гадоў ахапіць і азнаёміцца з усім. Бо ўвесь час сустрэчы з дактарамі, нейкія абследаванні, паездкі, сустрэчы з дыпламатамі, палітыкамі, журналістамі, шмат інтэрв'ю. А сям’я, а дзецям надаць нейкі час? З жонкай толькі ў [мінулую] нядзелю толкам змаглі пагаварыць першы раз. Яна то ў Гаазе, то яшчэ недзе, то я некуды еду. Наогул немагчыма перасекчыся і нармальна нешта абмеркаваць. Я яшчэ нават не ведаю, што з ёю адбывалася ў 2020-м. Хоць, здавалася б, кожны дзень дома.
— У аўторак, 1 ліпеня, вы запісалі відэазварот да беларусаў. У ім кажаце, што збіраецеся нанесці «магутны ўдар па лукашызме і яго прапагандзе» прыкладна праз тры тыдні. Пра што ідзе гаворка?
— Я пакуль дэталі трымаю ў сакрэце. Хачу з’яднаць Беларусь — беларусаў за мяжой з беларусамі ў краіне. Прабіць дзірку ў гэтай прапагандзе Лукашэнкі, аб’яднаць нашыя беларускія СМІ і блогераў, усе дэмсілы і структуры грамадзянскай супольнасці для таго, каб мы такія моцныя, магутныя ўдары наносілі па гэтым рэжыме. І ўрэшце зламалі. Можа, першы ўдар, можа, другі ці трэці акажацца эфектыўным. Але нейкі з іх акажацца. Я веру.
Але без падтрымкі беларусаў гэта немагчыма. Я выйшаў без сродкаў, без каманды. У мяне нікога няма, таму і размясціў гэтае відэа. Прашу дапамогі ва ўсіх. Ролік выйшаў у 6.00, а ў 8.00 ужо было 25 заявак [на ўступленне ў каманду]. Людзі могуць і хочуць дапамагчы. Цяпер, калі яны ўзрадаваліся, пайшоў такі эмацыйны ўздым, звязаны з маім вызваленнем, з маімі паездкамі, нашымі асабістымі кантактамі, я паспрабую натхняць іх і далей, атрымліваць ад іх натхненне, давер, веру, акумуляваць гэта ўсё для магутных удараў і ламаць прапаганду. Не хістаць. Хістаць рэжым мы можам доўга. Яго трэба зламаць. І я яго зламаю з дапамогай беларусаў — адзін чалавек нічога не можа зрабіць. Я магу дзесьці быць рупарам, проста голасам, але рабіць гэта павінныя ўсе разам.
Цяпер я бачыў на мітынгах людзей ужо стомленых. Вера ў многіх аслабла. Я, вядома, у турме сядзеў пяць гадоў, але ў мяне ні кропелькі нічога не пахіснулася. Ні кропелькі. Як верыў, што мы можам [змяніць уладу], так і веру. Калі б мяне прэвентыўна не пасадзілі ў турму, я б увесь гэты час змагаўся. Не з’ехаў бы, і ў Іспаніі не купіў бы домік сабе і не загараў бы на пляжы. Я б змагаўся. І такіх людзей, якія змагаліся і змагаюцца цяпер, я бачыў на мітынгах і ў Вільнюсе, і ў Варшаве. Асабліва праваабаронцы, Вольны хор, арганізацыі палітвязняў (я не ведаю, на жаль, усіх назваў, яшчэ не магу запомніць). Ёсць людзі, якія гараць гэтак жа, як я. І маё вызваленне іх яшчэ больш натхняе. Я думаю, што зарадзім энергіяй, зарадзімся ад іх і, аб’яднаўшыся, нанясём гэты ўдар. Адзін, другі, трэці — колькі трэба будзе. Трэба будзе пяць, пяць наняём — і зламаем.
— Вы агучылі суму, якая вам патрэбная «для першага ўдару». Гэта 200 000 еўра. Навошта?
— Думаю, што больш спатрэбіцца. Вось менавіта для гэтых мэтаў — аб’яднаць беларусаў, натхніць і прабіць прапаганду Лукашэнкі. Каб людзі ў краіне зразумелі: тут не 50 тысяч беларусаў, якія ўжо страцілі надзею і «раскаяліся», тут вельмі шмат беларусаў, якія хочуць дадому, хочуць жыць у дэмакратычнай Беларусі. Там жа зусім іншую інфармацыю падаюць.
Вы потым зразумееце, куды гэтыя грошы пойдуць, для чаго яны, і ўбачыце вынік. Ён будзе маштабны. Нельга будзе адмаўляць, што мы мірна хочам пераменаў, нельга будзе казаць, што мы тут угаворваем узяць штыкі і кінуцца некуды на мяжу. Не.
Але, як я ўжо казаў у адным інтэрв'ю, калі мы выкарыстаем усе метады і ўжо нічога нельга будзе зрабіць, калі не захочуць чуць нашыя галасы, то ім давядзецца слухаць прыклады нашых вінтовак. Але ў мяне столькі ідэй, мірных, дэмакратычных, кожная з якіх можа зламаць гэты рэжым. Таму я не думаю, што мы некалі дойдзем да ўзброеных сутыкненняў. Гэтага не бачу наогул у перспектыве. Больш за тое, бачу вырашэнне пытання не ў гадах. Я не збіраюся гадамі тут змагацца. Я бачу гэтае рашэнне ў месяцах.
— Чаму вы лічыце, што ў вас атрымаецца «нанесці ўдар рэжыму», ды яшчэ так хутка? Бо пяць гадоў тут ужо знаходзяцца людзі, якія таксама спрабуюць гэта зрабіць, але ў іх пакуль не выходзіць.
— Ну, магчыма, час прыйшоў. Вось кветкі, напрыклад, як растуць? Спачатку расада, потым распускаюцца прыгожыя бутоны. Вобразна, гэта метафара. Няўжо гэтыя людзі не вераць, што калі-небудзь абрынецца гэты рэжым? Чаму не цяпер?
У мяне наймацнейшая інтуіцыя. Я ведаў, што выйду з гэтай турмы, і ведаў, што да дзявятага жніўня [2025-га]. У мяне дзявятага жніўня заканчваецца турэмны тэрмін. Мне прысніўся два разы сон, што мяне вызваляюць менавіта з гэтай турмы.
У жніўні 2022 года Сяргея Ціханоўскага на тры гады перавялі з калоніі на турэмны рэжым. Там умовы нашмат стражэйшыя: напрыклад, вязні ўвесь час сядзяць у камерах, дзе можа знаходзіцца ад 3 да 12 чалавек адначасова.
Да маёй камеры прыляталі нейкія птушкі ўвесь час. Калі нейкія катаванні — варона прылятала, крычала на мяне. Перад гэтым мяне пасадзілі ўсяго на дзесяць сутак — маленькая птушка прыляцела і паціўкала. Мне нейкія пастаянна знакі ідуць, ведаеце, на інтуітыўным узроўні. Наш мозг жа так уладкаваны, ён шукае ўзаемасувязі. І, вядома, часам нейкія могуць быць рэчы, што вам проста здаецца. Але інтуітыўна і як хрысціянін я ж веру. А калі ты верыш, то не сумняваешся.
Дык вось я веру, ведаю, адчуваю, што перамены будуць. Проста не ўсе бачаць, што гэта, можа, будзе раней, чым яны думаюць. А я ўпэўнены, будзе раней.
«Я чалавек, які супраць гвалту. Не біўся, ніколі ў жыцці не трымаў зброі ў руках»
— З вашых словаў складваецца адчуванне, што Сяргей Ціханоўскі запусціць сваё медыя.
— Я не збіраюся канкураваць з медыя. Я не хачу прасоўваць ні свой канал, ні сябе асабіста. У мяне ёсць мэта — зламаць гэты рэжым. І я хачу, каб мы аб’ядналіся ў гэтым цяпер. Бо Лукашэнка падставіў сілавікоў вельмі моцна, выпусціўшы мяне. Там жа ёсць вельмі шмат незадаволеных. Ён жа пераканаў іх спачатку, што гэта я ўсё арганізаваў, хацеў забіваць кагосьці. Я? Чалавек, які супраць гвалту. Я не біўся, ніколі ў жыцці не трымаў зброі ў руках. Мне прыпісалі, што ў мяне і аўтамат нейкі быў. А я агнястрэльнай зброі не трымаў ніколі ў руках. Ні сваёй, ні чужой. Не страляў.
І вось Лукашэнка пераканаў іх. А потым ён выпускае Ціханоўскага — і сілавікі думаюць: «Пачакай, калі ён гэта ўсё зрабіў, як жа ты яго выпускаеш? То-бок ты нас падстаўляеш». А ён жа іх прымушаў мяне мучыць. Усе гэтыя іх дзеянні запратакаляваныя, запісаныя аўдыё іх выступаў на судах, ілжэсведчанні — там усё ёсць. Трэба падрабязна разабраць з юрыстамі сканы дакументаў, каб убачылі людзі, якія хочуць зразумець. Абвінавачанні — 119 старонак, прысуд ёсць. А дзе доказы? Хоць адзін? А яго проста няма.
Больш за тое, яны звязалі ўсе крымінальныя справы 2020 года па гвалце ў дачыненні да міліцыі, нібыта я іх агульны арганізатар. 167 крымінальных справаў. Ні ў адной з іх (некаторыя іх часткі былі да маёй справы далучаныя) няма нават майго прозвішча. Людзі мяне не ведалі, то-бок я з імі не кантактаваў. А яны [следства]: гэта нібыта ўсё звязана.
Сілавікі нам прыпляталі ў крымінальнай справе, нібыта я з Віктарам Бабарыкам і Мікалаем Статкевічам заадно дзейнічаў, у нас група. І яшчэ з Валерыем Цапкалам, якога я не ведаў і ніколі не бачыў. Яны проста ўсіх блогераў, апазіцыю, палітыкаў у адно вогнішча звальвалі. Адказным за гэта быў палкоўнік Агафонаў са Следчага камітэта (гаворка пра тагачаснага намесніка начальніка галоўнага следчага ўпраўлення СК Аляксандра Агафонава, які каментаваў справу Ціханоўскага ў 2020-м, цяпер ён начальнік гэтага ж упраўлення. — Заўв. рэд.). Ён усё аб’ядноўваў у адно, нібы ў рондаль такі. А потым даставаў порцыямі, што каму. А хто ж тады арганізатар? Дык гэта Ціханоўскі са Статкевічам. Вось гэта яны. А пад іх — і яшчэ справы.
Дарэчы, памятаеце 33 вагнераўцаў? Дык яны распачалі справу, што гэта я са Статкевічам прывёз іх у Беларусь.
Затрыманне 33 байцоў ПВК Вагнера ў ліпені 2020 года
Як паведамляла дзяржагенцтва БЕЛТА, 29 ліпеня сілавікі затрымалі пад Мінскам «32 баевікі замежнай прыватнай ваеннай кампаніі Вагнера». Яшчэ аднаго затрымалі «на поўдні краіны». Акрамя гэтага, агенцтва паведамляла, што ў Беларусь прыбыло больш за 200 чалавек «для дэстабілізацыі абстаноўкі ў перыяд выбарчай кампаніі».
Амбасадар Расіі ў Беларусі Дзмітрый Мезенцаў тады заявіў, што вагнераўцы спазніліся на рэйс, таму засталіся ў Беларусі і засяліліся ў санаторый «Беларусачка» пад Мінскам, дзе іх і затрымлівалі.
У Беларусі вагнераўцаў падазравалі ў падрыхтоўцы тэрактаў.
Украіна скіравала запыт у Беларусь наконт выдачы большай часткі затрыманых (28 з 33) байцоў ПВК Вагнера. На той момант у суседняй краіне іх падазравалі па крымінальнай справе пра ўдзел у тэрарыстычнай арганізацыі. Але Беларусь гэтага не зрабіла.
Крыху больш чым праз тыдзень пасля затрымання Аляксандр Лукашэнка стэлефанаваўся з Уладзімірам Пуціным, і 14 жніўня вагнераўцаў адпусцілі. 32 адправілі ў Расію, а ў 33-га было беларускае грамадзянства. Ён застаўся ў краіне. Пра крымінальную справу ў дачыненні да яго нічога не гаварылася. Пра нібыта прыбылых у Беларусь 200 баевікоў афіцыйныя асобы таксама не ўспаміналі.
У лістападзе 2021-га даследчая група Bellingcat заявіла, што прыезд вагнераўцаў у Беларусь быў часткай спецаперацыі ўкраінскіх спецслужбаў. Да гэтага Украіна катэгарычна адмаўляла факт яе падрыхтоўкі. Прайшло крыху менш за год — і прэзідэнт Украіны Уладзімір Зяленскі заявіў, што спецаперацыя вагнераўцаў усё ж рыхтавалася, але, з ягоных словаў, не Украінай.
Агафонаў напісаў: арганізавалі, ёсць доказы. І вось у следчую групу дадаецца яшчэ 200 чалавек маёраў, палкоўнікаў, генералаў. І пайшло-паехала. Пакуль бы яны працавалі як трэба, вагнераўцы б паўгода мінімум праседзелі ці нават год. Але потым яны (Лукашэнка і Пуцін. — Заўв. рэд.) памірыліся. Лукашэнка кажа: не, нармальна ўсё — і справы няма. Ён кажа, не следства, уяўляеце.
І там шмат такіх выпадкаў. Шмат у каго ў справах няма доказаў. Не толькі ў маім кейсе.
Калі гэта ўбачаць сілавікі (яны ж усе юрысты) і зразумеюць, каму яны там служылі, іх сістэма таксама пачне хістацца. Ёсць рэчы, якія пачнуць расколваць іх знутры. Тое, што мы і павінныя былі зрабіць, і тое, што мусіла адбыцца, але праз пагрозу расійскай акупацыі дзесьці многія пабаяліся.
— Вы ў гэтым упэўненыя?
— Я ўпэўнены.
— Сілавікі ўжо пяць гадоў чыняць рэпрэсіі. Чаму вы лічыце, што вашая інфармацыя прымусіць іх вагацца?
— А навошта Лукашэнку выпускаць Ціханоўскага? Які яны павінныя сабе адказ узяць на ўзбраенне? Чаму ён выпускае? А можа, ён дамаўляецца пра сваю асабістую бяспеку, пра свае грошы? І пра бяспеку сваёй сям'і. Ён хутка памрэ. А ў яго сваякоў вунь колькі. У яго трое дзяцей, колькі ў яго ўнукаў?
Вы памятаеце, што з [Муамарам] Кадафі было? Мы ж шмат разоў казалі: вось не рабіце, не чыніце, усё будзе ж як з ім. Гэта не пагроза, а прадказанне. Мы ж бачым, што з дыктатурамі адбываецца. У людзей назапасілася такая злосць, нянавісць, і яна апраўданая. Бо такое чынілі!
Нават Коля гэты (гаворка пра малодшага сына Аляксандра Лукашэнкі Мікалая. — Заўв. рэд.), здавалася б, ні ў чым не вінаваты. Але са зброяй ён бегаў, з аўтаматам сапраўдным. І ён ужо на свае артыкулы напрацаваў паводле ягонага, лукашысцкага, закона. Хай па яго законах адказвае.
Тыя ж сілавікі баяцца [маіх заяваў]. Як хрысціянін, я іх ужо ўсім дараваў. Але, вядома, злачынствы патрабуюць расследавання і пакарання. І гаворка не пра ўсіх сілавікоў. Напрыклад, у маім выпадку, напэўна, гэта 20, я так прыкінуў (ну, каля таго, можа, 30, можа, 15), якія здзяйснялі злачынствы. Так, ім аддавалі загад. Аднак ёсць закон: ты не мусіш злачынныя загады выконваць.
«Калі вы будзеце ў нас страляць, то будзеце атрымліваць у адказ. Ніхто не збіраецца тут другую шчаку падстаўляць»
— Вы казалі, што сілавікі злуюцца на Лукашэнку. Лічыце, што калі яны даведаюцца пра вашую справу, яшчэ больш раззлуюцца? І як гэтая злосць можа канвертавацца?
— Любое змяненне сітуацыі знешняй ці ўнутранай — не сёння-заўтра раскол адбудзецца. Ён там ёсць. Але ёсць і страх. Галоўнае, каб людзі атрымалі інфармацыю.
Тое, што я збіраюся праз тры тыдні зрабіць, — каб яны зразумелі, што тут беларусаў шмат, беларусы адзіныя і што мы хочам дадому і будзем дабівацца гэтага, калі яны будуць з намі дамаўляцца. Мы ж не злачынцы. Хай убачаць, што мы не злачынцы.
Але калі вы будзеце ў нас страляць, то будзеце атрымліваць у адказ. Ніхто не збіраецца тут другую шчаку падстаўляць. Пяць гадоў мы ўжо падстаўляем другую шчаку. Ну колькі можна?!
— Пасля вызвалення на сувязь з вамі выходзілі беларускія сілавікі, спрабавалі падаваць сігналы, што яны на вашым баку?
— Са мной — не. Але з маімі некаторымі знаёмымі ўдзельнікамі каманды — так, выходзілі. І вось гэтая інсайдарская інфармацыя, тое, што я вам расказаў, — адтуль.
Але я магу сказаць больш. Нават у турме, дзе я знаходзіўся, вертухаі, як іх называюць, не ўсе з рэжымам. Напрыклад, я ўвесь час пытаў у некаторых пра навіны. Яны мне расказвалі, хоць не павінныя былі.
Ці калі размаўляў з імі, задаваў пытанне: калі пачнецца ўзброены канфлікт і беларускае войска будуць уводзіць на тэрыторыю Украіны, то што вы? Яны кажуць: 60% кіне аўтамат і ўцячэ ў вёску. Яны ўсе з вёсак у асноўным. Простыя хлопцы, вераць, што ўсё добра ў краіне, што ўсё правільна робяць. Не атрымліваюць інфармацыі, жывуць у гэтай бурбалцы. І вось гэтыя супрацоўнікі адказвалі: ваяваць не будзем, 60% кінуць зброю. Гэта іх лічба.
Не ўсе і Лукашэнку падтрымліваюць. Ёсць вельмі незадаволеныя тым, што прымушаюць іх на датэрміновае галасаванне хадзіць, а тых, хто не пайшоў ці няправільна прагаласаваў, пазбаўляюць працы. Яны вельмі абураныя: гэта, кажуць, няправільна.
Але суперажываюць больш маладыя. Яны многія мне дабаўкі цішком давалі. А якія старэйшыя, то такія ўжо зачарсцвелыя сэрцам работнікі турмаў. Чым больш зорак, тым яны чарсцвейшыя. У Салжаніцына (расійскі пісьменнік-дысідэнт Аляксандр Салжаніцын, які прайшоў ГУЛАГ. — Заўв. рэд.) ёсць такая фраза: чым больш няспынна чалавек служыць у органах, тым большая імавернасць, што ён падлюга. Адпаведна, я ўжо для сябе вызначыў: маёр і вышэй — там ужо асабліва няма чаго разбірацца. Падпалкоўнікі, палкоўнікі — дык дакладна.
А вось гэтыя, якія да лейтэнанта, там яшчэ людзі зялёныя, яны больш чалавечныя. Дзесьці могуць табе дапамагчы нават. Усё роўна, палітвязень ты ці проста зняволены. Чалавечнасць у іх яшчэ нейкая ёсць.
Вышэй гэта губляецца. Бо яны ўжо выслужваюцца і зоркі за злачынствы свае атрымліваюць. У пачатку маёй справы ішлі следчыя — капітаны, падпалкоўнікі. Потым яны сталі ўжо палкоўнікамі, некаторыя — генераламі. Напрыклад, начальнік ГУБАЗіК (намеснік міністра ўнутраных справаў Мікалай Карпянкоў. — Заўв. рэд.), які санкцыянаваў гэта ўсё, быў палкоўнікам, стаў генералам.
— Чаму літаральна з першых дзён на волі вы пачалі палітычнае жыццё, рабілі заявы, а не пачакалі, не селі і вывучылі, што адбывалася ўвесь гэты час, не паглядзелі настроі беларусаў? Ці не паспешлівае вашае рашэнне?
— Беларусы чакаюць ад мяне дзеянняў проста цяпер, нейкіх рашэнняў. У мяне ёсць энергія і магчымасць натхніць іх. Калі я ўбачу іх дапамогу і падтрымку, то мы гэта акумулюем — і будзе сур’ёзны ўдар па рэжыме. Яны ж там чакалі, што я тут развалю апазіцыю. Вешалі мне прапаганду ў студзені [2025-га]. Неаднаразова да мяне прыязджалі — я рабіў выгляд, што веру. Такая некампетэнтнасць спецслужбаў. Гэта яны яго [Лукашэнку] пераканалі адпусціць Ціханоўскага.
Па-першае, праз сур’ёзныя праблемы са здароўем. У мяне такая там медыцынская карта тоўстая. Я не ведаю, што яны пісалі ў ёй, ніколі не паказвалі. Але бачылі, у якім я стане прыходзіў [на сустрэчы]. Яны хацелі мяне сфатаграфаваць і казалі, маўляў, куртку нават не расшпільваць — такі страшны выгляд быў. Тое, як я выглядаю цяпер, дык яны мяне адкармілі ўжо.
Другі момант. Яны разлічвалі, што я буду разломліваць, расколваць тут апазіцыю. Расказвалі, маўляў, [Павел] Латушка п’е, Святлана — тое, Франак Вячорка — сёе, Дзяніс Кучынскі — гэтае (а я яго не ведаў, нават на фатаграфіі не бачыў). Маўляў, яны там грошы крадуць. А я кажу: чытаў, так, калі ўсё так, то гэта кашмар. І пераконваў іх, што хачу адысці ад палітыкі, займацца сельскай гаспадаркай. Яны паверылі.
Неаднаразова мы гаварылі на гэтыя тэмы. І яны думаюць: ну, не ўяўляе ніякай небяспекі. Пыталі, што я буду рабіць першы час пасля вызвалення. Кажу, тры месяцы буду толькі глядзець YouTube і разбірацца, што там адбылося, маўляў, не бачыў, што ў 2020 годзе было.
Я іх пераканаў. Вось так эмацыйна, як з вамі, размаўляў — яны смяяліся там, рагаталі, гэтыя з КДБ. А я смяяўся потым, калі ў камеры быў. З іх, якія яны лапухі.
Таму, калі выйшаў, разумеў: яны хочуць, каб я маўчаў першы час. Думалі, што я буду ціха сядзець і глядзець YouTube, аднаўляць здароўе. Я яшчэ іх пераканаў, што буду пісаць мемуары, паўгода мінімум.
Таму я раблю абсалютна наадварот. Таму ў іх там нейкая кашмарная рэакцыя. Яны кажуць: ды ніхто нікога не выпусціць, калі Трамп скажа. Але там ніхто нічога не вырашае ў іх, [Іван] Эйсмант (старшыня Белтэлерадыёкампаніі. — Заўв. рэд.) нічога не вырашае. Толькі гэты вар’ят дыктатар. Калі яму трэба будзе, выпусціць каго заўгодна. Нават Ціханоўскага, разумееце. Ён гэта і паказаў, што гатовы выпусціць усіх. Было названае маё прозвішча — і вось я тут.
«Што ж ты раней не думаў пра маю сям’ю, калі маю жонку выкідваў з краіны?»
— З вамі ўжо нехта з амерыканскай адміністрацыі звязваўся, пыталіся, як маецеся?
— Рэч у тым, што падчас вызвалення я камунікаваў і са спецпасланнікам [Дональда Трампа Кітам Келагам], які акурат да дыктатара прыязджаў туды ў кабінет. І з амбасадарам ЗША. Вядома, мы крыху размаўлялі, але на той момант я ў такім стане быў… Іх больш цікавіла, што са мной адбывалася, як з беларускага боку ішоў працэс. Яны мне сказалі, што ўжо не першы год вядзецца дыялог. Прасілі пакуль не расказваць ні пра кантакты, ні пра тое, што адбываецца. Але праца вядзецца. Не дзеля легітымізацыі гэтага рэжыму. І Дональд Трамп, і папярэдняя адміністрацыя [Джо] Байдэна ведаюць, што гэта нелегітымны рэжым, што гэта дыктатура, захоп улады абсалютны. Што з чалавекам немагчыма дамовіцца, яны ўсе гэта ведаюць, але дапамагаюць нам вызваліць палітвязняў. Я адзін з іх. Бясконца ўдзячны амерыканскай дыпламатыі Дональда Трампа за тое, што на волі. І ўсе беларусы павінныя дзякаваць за тое, што каля 300 чалавек, у іх ліку і я, аказаліся на волі. І мы цяпер можам зрабіць свой унёсак у барацьбу.
— Ці праўда, што амерыканскія дыпламаты прасілі вызваленых палітвязняў нейкі час устрымлівацца ад рэзкіх заяваў?
— Так, я чуў таксама такую пазіцыю. Маўляў, працэс жа ідзе даўно ўжо, і нашыя вось гэтыя нейкія рэзкія выказванні могуць яго спыніць. Наколькі стараўся, я, здаецца, нічога такога вострага не казаў. Але мой любы выступ як нож для гэтага рэжыму. Востра я кажу ці не востра, ужыў я нейкае слова ці не. І для сілавікоў, дарэчы, таксама [як нож]. Яны не могуць зразумець, чаго ён мяне выпусціў. Ён жа ім не рапартуе. Кажа, што з гуманітарных меркаванняў, для ўз'яднання сям'і. Што ж ты раней не думаў пра маю сям’ю, калі маю жонку выкідваў з краіны? Калі вы схапілі яе ў ЦВК проста. Чалавек скаргу прынёс — а ты яе за мяжу. І называеш яе збеглай яшчэ. Як язык паварочваецца гэта рабіць?
— Вы казалі, што Лукашэнка вызваліць усіх палітвязняў. На чым вашая ўпэўненасць грунтуецца? Гэта нейкія інсайды, заявы сілавікоў, якія да вас прыходзілі?
— Пракурор расказваў пра гэта, кадэбісты пра гэта расказвалі, супрацоўнікі турмы. Вядома, у іх мала інфармацыі. Але вось гэтыя хлопцы казалі, што прынятае рашэнне ўсіх палітвязняў вызваліць. Гэта ў мінулым годзе пачалося. 20 жніўня прыязджаў пракурор (да некаторых — раней, да мяне — менавіта 20-га) і казаў, што ўжо хочуць усіх вызваляць. Але дзве ўмовы — забіраеш сваю сям’ю і за мяжу. Гэта спачатку яны прапаноўвалі ўсім палітвязням, напішы толькі на памілаванне. Мяне ўгаворвалі. Я патлумачыў, чаму гэта немагчыма.
Потым такую ж інфармацыю я пачуў ад супрацоўнікаў КДБ, якія прыехалі ўжо непасрэдна наконт вызвалення ў студзені 2025-га. Яны мне сказалі: «Спачатку Калеснікава пойдзе, потым — Бабарыка, а потым толькі — ты». І нібыта гэта пытанне тыдняў ці месяцаў. Не гадоў. І паперку яны прасілі падпісаць са словамі «я не супраць, каб мяне вывезлі ў Еўрасаюз». Яна гэтым годам, то-бок 2025-м, датаваная была.
Казалі, Пуцін, маўляў, там паадпускаў сваіх усіх (можа, гэта і няпраўда, я кажу, што яны самі мне сказалі) і прынятае рашэнне, маўляў, каб у нас не было гэтага негатыўнага бэкграўнду. Маўляў, і мы хочам хутчэй адпусціць. Але што яны там наўзамен атрымалі, не кажуць.
— Ёсць людзі, якія паверылі ў агучаныя вамі тэрміны вызвалення палітвязняў. Калі за згаданы час гэтага не адбудзецца — не баіцеся, што да вашых словаў будуць ставіцца са скепсісам?
— Я не абяцаў. Ведаю, што Трамп гэта можа зрабіць. Інфармацыю, што яшчэ можна зрабіць, каб [вызваліць палітвязняў і] не паслабляць санкцый, я перадаў амерыканскім дыпламатам. Са Святланай напісаў ліст Дональду Трампу, нашае нейкае бачанне туды. Еўрапейскім дыпламатам, палякам пра гэта сказаў: прэзідэнту [Польшчы Анджэю] Дуду сказаў асабіста, [міністру замежных справаў Польшчы Радаславу] Сікорскаму. Я кажу гэта і іншым палітыкам — ёсць інструменты і акрамя Трампа.
Я ж не сцвярджаў, што гэта адбудзецца. А перадаю тое, што яны мне сказалі: цягам месяца гэтае пытанне мусіць вырашыцца. Не вырашыцца — дык не вырашыцца. Мы будзем рабіць усё, каб выйшлі людзі як мага хутчэй і каб спыніліся рэпрэсіі. Бо 14 выпусцілі (з іх 13 палітвязняў. — Заўв. рэд.) — 11 новых. Ну што гэта такое?
А наконт дамаўляцца [з Лукашэнкам]… З 1997 года санкцыі ў Беларусі. То ўводзяць, то здымаюць, паслабляюць. А рэжым саджае — і выпускае, саджае — выпускае, гандлюе. Нельга з ім дамаўляцца. Ён ужо паказаў, што дамовіцца з ім нельга. Гэта не дэмакратычны лідар, не абраны прэзідэнт, а дыктатар, які захапіў уладу, які робіць усё, каб утрымаць яе.
«Дабіцца сумленных дэмакратычных выбараў, у якіх ні я, ні Святлана не плануем удзельнічаць»
— Генадзь Коршунаў, экс-дырэктар Інстытута сацыялогіі Акадэміі навук Беларусі, у інтэрв'ю «Люстэрку» казаў, што, паводле даследаванняў, беларусы не бачаць магчымасці хоць неяк паўплываць на сітуацыю ў краіне. У вас было пяць гадоў за кратамі, а ў беларускага грамадства — некалькі хваляў рэпрэсій, пачатак вайны ва Украіне, пераасэнсаванне свайго статусу і досведу, шмат выгарання, адсутнасць рэсурсаў, разуменне, што магчымасці нешта рабіць сціскаюцца. Як вы збіраецеся пераадолець гэтыя бар’еры, апатыю, расчараванне?
— Перамены ж будуць адбывацца не толькі ад беларусаў, якія за мяжой, але і большай часткай ад беларусаў унутры. Я збіраюся гэты плот зламаць і злучыць гэтыя два сусветы. Хачу паказаць, што яны насамрэч павінныя быць разам, што [беларусы, якія з’ехалі] гэта не злачынцы. Бо, як казаў Гебельс (Ёзэф Гебельс — нямецкі прапагандыст, паплечнік Адольфа Гітлера. — Заўв. рэд.), хлусня, вымаўленая адзін раз, — гэта хлусня, а 1000 разоў — гэта праўда. Беларусы ўнутры краіны ўжо думаюць, што, можа, мы і злачынцы. Сумняваюцца. Калі яны ўбачаць нашыя кейсы, што там нічога няма, убачаць дакументы [то зменяць меркаванне]. Гэта адзін з інструментаў. Я не кажу, што мы толькі гэтым усё вырашым.
Так, беларусы за мяжой, магчыма, самі нічога і не могуць зрабіць. Але беларусы ўнутры краіны павінныя таксама рабіць пэўныя дзеянні. І пры зломе вось гэтай сцяны паміж намі, калі будзе ў нас канэкт, вось тады мы і зможам нешта зрабіць.
Я ж там быў. Размаўляў з гэтымі сілавікамі кожны дзень на прагулках. У КДБ з імі размаўляў. Бачыў гэтых агентаў, калі нас у 2020 годзе выводзілі на сустрэчу з дыктатарам. Патухлыя, твары ў падлогу, нібы аблітыя лайном. Яны разумеюць, але зрабіць нічога не могуць, бо яны служаць, яны вайскоўцы, павінныя выконваць загад. Як толькі там будзе гэты злом… Там жа ніхто яго не падтрымліваў.
З гэтых людзей, на чатырох паверхах КДБ, якія стаялі ля вокнаў, на праходах усе і глядзелі, як нас заводзяць па чарзе: Бабарыку, мяне — а потым і Лукашэнка туды зайшоў. І вы зразумейце, гэта былі людзі, іх было шкада, нібы аблітыя памыямі такія. Яны б нешта і зрабілі, але нічога не могуць. І думаеце, у іх знікла гэтае пачуццё, яны пачалі свята верыць? Калі чалавек ужо гэта прайшоў, то ён будзе нават спаць з агідай. Вось яны там цяпер спяць з агідай. Яны проста выбралі паміж «каб не было вайны» і тым, што трэба было зрабіць на самай справе.
— Калі раптам не атрымаецца «нанесці ўдар па рэжыме», што будзеце рабіць?
— Я буду змагацца ў любым выпадку.
— Нават калі застаняцеся адзін?
— Вы ведаеце, я ж і быў адзін заўсёды. Толькі калі я падаў дакументы, нейкая ініцыятыўная група сабралася. Я нават не ведаю хто, бо мяне тады ў ІЧУ пасадзілі. Потым выпусцілі, я пачаў збіраць подпісы — і мяне зноў ужо пасадзілі ў СІЗА. Атрымліваецца, што я і не ведаў гэтых людзей. То-бок я як блогер быў адзіночка. У мяне быў перыяд, калі быў відэааператар, які проста здымаў. Яму за гэта 16 гадоў далі (гаворка пра палітвязня Арцёма Сакава, які таксама быў удзельнікам ініцыятыўнай групы па вылучэнні ў прэзідэнты Святланы Ціханоўскай. — Заўв. рэд.).
Я мушу паехаць адпачываць у Іспанію ці я мушу змагацца, каб ён як мага хутчэй выйшаў на волю? Пакуль усе не выйдуць. Будуць мне дапамагаць беларусы ці не. А я ўжо бачу, што дапамагаюць. З раніцы (размова адбылася ў другой палове дня 1 ліпеня. — Заўв. рэд.) столькі водгукаў з розных краін, гарадоў на відэа.
Мы павінныя спачатку гэтых людзей вызваліць, спыніць рэпрэсіі, дабіцца таго, каб памянялася заканадаўства. Рэформа патрэбная, бо мы ўсе па-за законам. Любы, хто не падтрымае лукашызм, — ужо па-за законам. Дык што гэта за законы такія? Каб людзі маглі вярнуцца, хто хоча вярнуцца, і не баяцца за сваё жыццё. І дабіцца там сумленных дэмакратычных выбараў, у якіх ні я, ні Святлана не плануем удзельнічаць.
— То-бок вы не будзеце балатавацца, калі будуць сумленныя выбары?
— Я спытаў жонку, яна кажа: «Таксама не хачу і не буду ніколі». Бо яна пайшла праз мяне. А я ж пайшоў паказаць, што гэта немагчыма. Толькі для гэтага. Аказалася, нават зарэгістравацца немагчыма. А яе зарэгістравалі, бо жанчына «не можа быць прэзідэнтам» у нашай краіне. Толькі таму. Ён вырашае, каго рэгістраваць. У такой сістэме немагчыма ні перамагчы, ні ўдзельнічаць у нейкіх выбарах. І нельга гэта назваць нават выбарамі. Гэта балаганчык, як Мікалай Статкевіч заўсёды казаў.
— А за каго на іх прагаласуеце?
— Асабіста я прагаласаваў бы за Мікалая Статкевіча, калі ён будзе ўдзельнічаць. Ну, а калі не, то мы з ім абмяркоўвалі, што ледзь што — прагаласуем абодва за Паўла Севярынца, калі ён будзе балатавацца.
— У іншых інтэрв'ю вы казалі, што ні пра што не шкадуеце. А ці не папракаюць вас дзеці ў тым, што ім давялося перажыць?
— Пакуль не папракалі. Яны разумеюць, што вінаваты злы дзядзька з вусамі. Столькі зла прынёс нашай сям'і. Вось якія мае былі матывы ў 2020 годзе. Першы. Для сябе — я сам жа таксама чалавек, грамадзянін. Другое — для маіх дзяцей. Што я потым ім скажу, калі яны спытаюць, а што ты зрабіў, тата, што мы жывём у такой краіне? І трэцяе — гэта беларусы.
Таму як могуць дзеці мяне папракаць, я ж і для іх гэта рабіў. Ім проста трэба ўсё растлумачыць. Я, дарэчы, Віктара Дзмітрыевіча [Бабарыку] спытаў (у нас быў час, калі пасля СІЗА КДБ нас у лазню на наступны дзень вазілі мыцца): «А вы чаму пайшлі балатавацца?» І з ягоных тлумачэнняў я зразумеў, што чалавек гэты ішоў на выбары выключна з добрых, светлых памкненняў. Ён не па ўладу пайшоў таксама. Разумееце, ты хутка памрэш, колькі там мы пражывём? А зрабіць нешта для людзей — важна.
Чытайце таксама
